Orhan BAHÇIVAN

Havada Bulut Yok Bu Ne Dumandır. »Mehrali Bey Ağıdı«

Bir Ağıt Bin Masal...

Anadolu halk ezgileri bir yanıyla düz mantık üstünden derlenip toparlanmıştır. Derlenen ezgiler zamanla gelişi güzel bir sistem içinde değişik yörelere serpiştirilmiştir. En basit örneği, günümüzde hazırlanan »Türkülerle Türkiye« çalışmasıdır. Bu çalışmada bildiğim bir olay »üç kız bir ana«[i] ezgisi, Kars / Sarıkamış derlemesi olduğu, kaynak kişisi bilindiği halde Ardahan ezgileri arasına aktarılmıştır. Ben kalkıp bu ezgiyi Ardahan türküsü olarak yazarsam ve kaynak bu çalışmayı gösterirsem hiç kimsenin bana söz söyleme hakkı yoktur. Çünkü söz söylenecek yer, sözü edilen bu çalışmadır. Yüzlerce hata var bu çalışmada. Kafalarına göre ezgilerin dağıtımını yapmışlar. Mal benim mekân benim, al gülüm dağıt gülüm sistemi.

Aslına bakılırsa Türkiye Cumhuriyeti kurulduğu günden bu yana bu tür hatalar çokça yapılmıştır. Bilgisizlikten değil, keyfiyetten olsa gerekir. Al gülüm ver gülüm.

Son günlerde »Muş / Huş« tartışmasıyla yeniden gündeme oturan, Yemen türküsü adıyla bildiğimiz ve Dillere destan olan bu ezgi derlendiği günden bugüne kadar tartışmaların odağından çıkmadı. Bundan sonraki günlerde de çıkacağı yok. Derlendiği yer Muş sahası, derlemeyi gerçekleştiren kişi Muzaffer Sarısözen, kaynak kişi: Dürüye Keskin buraya kadarı tamam. Bu ağıt hakkında yazılı bilgileri de verelim olsun tastamam.

Yemen Türküsü »Havada Bulut Yok«

Yöre: Muş / Kaynak Kişi: Düriye Keskin

Derleyen: Muzaffer Sarısözen

Tarih verilmemiş.

Notaya alan: Muzaffer Sarısözen

Makam: Hüseyni[ii]

Usul: Curcuna

Havada bulut yok bu ne dumandır

Mehlede ölü yok bu ne figandır

Şu Yemen elleri nede yamandır

Ah o Yemen'dir gülü çimendir

Giden gelmiyor acep nedendir

Burası Muş'tur yolu yokuştur

Giden gelmiyor acep ne iştir

Kışlanın önünde redif sesi var

Bakın çantasında acep nesi var

Bir çift kundurayla bir de fesi var

Ah o Yemen'dir gülü çimendir

Giden gelmiyor acep nedendir

Burası Muş'tur yolu yokuştur

Giden gelmiyor acep ne iştir

Tamam, olan bir başka şey daha var. Muş olayı. Yemen türkülerinde merkez saha Muş toprağıdır. Doğuda Muş sahası Yemen'e giden askerlerin toplandığı sahadır. Onlarca ezgide Muş adı geçer, bu onlarca ezgi elbette Muş türküsü değildir. Olması da gerekmiyor. Ancak Yemen diyarına gidenlerin ilk başlangıcı yani sevkiyatın yapıldığı yer Muş sahasıdır. Türkülerde Muş adının geçmesi de bundandır. Sarıkamış savaşında ise batıdan gelen askerlerin ilk derlendiği saha ise Sivas'tır genelde Sarıkamış ağıtlarında Sivas adının geçmesi bundandır.

Muş adını bu ezgiden başka onlarca ezginin dizelerinde bulmak mümkündür. Bunu anlatmak için, benim Göle sahasında derlediğim bir ezginin bir dörtlüğünü buraya alayım istedim.

Oy Muş'a Muş'a Muş gider

Oy Tabur boşanmış gider

Oy Benim nazlı kardeşim

Oy Silah kuşanmış gider

Demek oluyor ki Muş adı, Yemen türkülerinde bir başlangıç noktasıdır. Bu kabulümdür. Derlenen türküler Muş adıyla, Muş şehrine aktarılması da normaldir. Muş şehrinin kimliği ve kişiliği beni bağlamaz. Benimde içinde büyüdüğüm bu doğu ve Kuzeydoğu Anadolu toprağı kendi kültürünü kendisi çok iyi tanır.

Havada bulut yok ezgisini anlatırken, bir kere ezginin içerdiği ana konuyu yazalım. Bir ölüm olayı var, ölüm olayı var amma ortada cenaze yok. Yani gidip de gelmeme olayı var. Bu olay üstüne yakılmış bir ağıt var. Bu ağıt kendi bünyesinde bazı olayları da gündeme taşıyor. Bilgi bakımından yöre kimliğini bilen biriyim. Halk destanlarını, halk anlatılarını ve aşık destanlarını yöre insanı olarak bilen dinleyen araştıran biriyim.

Yöremizde bilinen ve aşıkların sözüyle, sazıyla destanlaşan kahramanlardan söz açmak gerekiyor. Bu kahramanlar sırayla yazılırsa Küroğlu'ndan Köroğlu'na, Kaçak Nebi'den, Settar Han'a, Şeyh Şamil'den Mehrali Bey'e bir şecere uzanır ki, bu şecere üstünden gelip geçen ve destanlaşan bu kahramanların içinde Yemen'e gidip gelemeyen on binlerle birlikte, Yemen Ağıtlarıyla bütünleşen isim Mehrali Bey'dir.

Söz bu sahaya gelmişken, Mehrali Bey adına destan yazan bildiğim aşıkların adlarını da verelim. Bu aşıklar benim bildiklerimdir. Aşık Ruhsatı, Tokatlı Püryani, Aşık Elesker, Şair Cefer, Aşık Şenlik, Aşık Sadık, Asık Mehemmed Sadaklı gibi isimlerden söz etmek gerekiyor. Bu sözü edilen aşıklar birer ikişer ağıt yazmışlardır. Ancak, bazı aşıklar ise Mehrali Bey'in yaşamı etrafında oluşan ya da oluşturulan destanların içinde geçen onlarca ezgi söylemişlerdir. Bu ezgiler halk içinde yaygın bir şekeldi biliniyor.

Osmanlı devleti tarihinde son yıllarında önemli bir olay var. Mehrali Bey olayı. Biraz bundan söz edelim. Mehrali Bey olayı gelişim itibarıyla Yemen türküleri dediğimiz ağıtlarla özdeşleşmiştir. Genelde yakılan onlarca ağıt zamanla Mehrali Bey ağıtları ile karışmıştır. Bu karışım kendi sahasında anonimleşerek genişlemiştir.

Bu olay hakkında yani, Mehrali Bey hakkında öyle uzun uzun hikaye yazmaya gerek yok. Zaten romanı var aşık destanları var. Çeşitli kaynaklardan derlenmiş onlarca ağıtı var. Şu an benim arşivimde, Mehrali Bey adına yakılmış 25 ten fazla ağıt sözü var.

Mehrali Bey »1844–1906«

»Karapapak-Terekeme Türklerinden olan Mehrali, Tiflis vilâyetinin Borçalı sancağına bağlı Darvas Köyü’nde büyümüştür. Babası Memili, dedesi ise Allahverdi’dir. Asil bir aileden olan Memili, Acem kızı ile evlenir. Ondan Mehmet Ali, ikinci hanımından da Mehrali Bey, İsa Bey, Memmedalı ve Ali Bey doğmuştur. İki de kızı vardır: Huri ve Kezban. Daha, küçük yaşlarda ata binmeye, silah kullanmaya başlayan Mehrali, kısa boylu, etine dolgun, kara yağız ve sevimli biridir. Genç yaşlardaki gözü pekliği, cesareti, mertliği ve çevikliği dillerde söylenir olmuştur.«[iii]

Osmanlı tarafına geçerken önce Kars'a, sonra Sivas'a yerleşir oradan da Yemen'e gönderilir. Yemen'e gider gelemez orada ölür. Acı haber gelince de gitti gelmedi ağıtları alır başını gider. Sivas Acıyurt yöresinde torunları halen yaşamaktadır.

Mehrali Bey'in Yemen'e gidip gelmemesi var. Olay bundan ibarettir. Yemen'e gidip de gelemeyenlerin tüm acıları ve ağıtları bu şahsın üstünde ağıtlarıyla bütünleştirilerek aktarılmıştır.

Düriye Keskin denilen yerel bir sanatçıdan derlenen bu ezgi TRT kurumunda, var olan türküler gibi anonimleştirilerek notaya alınmıştır. Elbette geçişler sürecinde dizeler üstünde değişiklikler yapılmıştır. Notaya alınırken bile, notayı yazan şahıs böylesi bir değişimi gündeme taşıyabiliyor. Bu gayet normaldir.

Yerel sanatçılar ve gezginci aşıklar da ezgilerde keyfi değişiklikler yapma şansına sahipler. Aşık Posoflu Müdami'nin Ümit Kaftancıoğlu'na dediği gibi, »Allah kelamı değil ki değişmesin, döşenir gideriz« olay bütünüyle bu. Döşenir giderler ve dolayısıyla ezgilerde değişir gider. Çünkü halk böyle istiyor.

Bunu günümüzde bile görüyoruz. Ben bu ezginin nereye ait olduğunu değil, söz döşemesi bakımından nasıl ve nice olduğunu anlatmaya çalışıyorum.

Muş olayı doğrudur. Bunu irdelemeye gerek yok. Ancak bu ezgi bir Mehrali Bey ağıtıdır. Bunu gündeme taşımalıyım. Elimdeki sözleri de vermeliyim.

Yazının içinde sözünü etmiştim. Dilden dile yayılan ve giderek anonimleşen ezgilerin söz döşemesi üstünde gelişi güzel değişiklikler olur. Her aktaran kişi kendisinden ya da bildiği ezgi sözlerinden ekleyerek, yani unuttuğu yerleri doldurma yolunu seçiyor. Yine az yukarıda Aşık Müdami'nin sözlerini de vermiştim. »Döşenir gideriz« işte bu döşenip gitme her ezgide söz değişikliğini gündeme getiriyor.

Bu sözler »Mehrali Bey Bahar Hanım« destanının sondan ikinci ezgisidir. Bu ezgi ağıttır ve Mehrali Bey için Karısı Bahar Hanım'ın oğlu Rüşdü Bey'e seslenerek söylediği bir ağıttır.

Halk destanları geleneğinde böylesi bir sistem vardır. Pir Sultan Abdal destanının sonunda da kızı Sanem'in ağzıyla yakılan bir ağıtın var olduğunu biliyoruz.

Şimdi benim arşivimde var olan Mehrali Bey ağıtlarından bazılarını buraya alalım. İlk ağıt sözü edilen » Havada bulud yox bu ne dumandır« ağıdı olsun. Görülen şu: bazı ağıtlarda mahlas olmasına rağmen bazıları ise, değişime uğrayarak anonimleşmiştir. Günümüzde bu böyle olur diyelim.

İlk iki ağıt Mehrali Bey'in karısı Bahar Hanım'ın ağzından veriliyor. Ötesi gelişi güzel seçmelerimdir.

01Mehrali Bey Ağıdı:[iv]

Amandır da Rüşdü Bey'im amandır

Karadağ başında tüten dumandır

Haber geldi gör halimiz yamandır

Yolu Yemendir gülü çemendir

Mehrali gelmedi deyin nedendir

Havada bulud yox bu ne dumandır

Mehlede ölen yox bu ne feğandır

Yemen'e gidenin halı yamandır

Yolu Yemendir gülü çemendir

Mehrali gelmedi eceb nedendir

Karadağ ardında redif sesi var

Açın çantasında bakın nesi var

Bir çift çarığıyla bir de fesi var

Yolu Yemendir gülü çemendir

Mehrali gelmedi eceb nedendir

Bahar'ın alnında qara yazılar

Mihrali ölüfdü deyir gaziler

Kars'a dönmedi ki giden baziler

Yolu Yemendir gülü çemendir

Mehrali gelmedi eceb nedendir

02 Mehrali Bey Ağıdı:

Murgu kuşu bu nameni getirdin

Söyle görüm Mehrali'mı neyledin

Getiriben arzusuna yetirdin

Söyle görüm Mehrali'mı neyledin

Bir de görüm bu ne sual sorğudur

Bu yazılar haktan gelen kurgudur

Özün melaike donun muğrudur

Söyle görüm Mehrali'mı neyledin

Yetişdin mi sen ağzına diline

Söyle ne vesiyet etdi eline

Men yazığı niye saldı zulüme

Söyle görüm Mehrali'mı neyledin

Eşitmedim vesiyetini sözünü

Ağlar goydu bu Bahar'ın gözünü

Çok mu solgun gördün onun yüzünü

Söyle görüm Mehrali'mı neyledin

03 Mehrali Bey Ağıdı:[v]

Ehli İslam olan eşissin bilsin